Θεατρικότητα στον κινηματογράφο

Τι είναι η θεατρικότητα;

   Μιλώντας για «θεατρικότητα» στον κινηματογράφο δεν θα μπορούσαμε να βασιστούμε σε έναν και μόνο ορισμό, ο οποίος θα ήταν τόσο ακριβής, ώστε να υπερκαλύπτει όλες τις παραμέτρους αυτού του φαινόμενου. Θα ήταν λάθος να οδηγηθούμε σε συμπεράσματα τα οποία θα μας περιόριζαν. Αν για παράδειγμα ορίζαμε τη «θεατρικότητα» ως η μεταφορά θεατρικών έργων στον κινηματογράφο θα αποκλείαμε άλλες κατηγορίες όπως η κινηματογράφηση θεατρικών έργων.

  Η «θεατρικότητα» θα λέγαμε πως περικλείει όλα τα παραπάνω και ακόμα περισσότερα αλλά είναι και κάτι βαθύτερο. Ουσιαστικά μέσω της «θεατρικότητας» αναιρείται η φυσικότητα, η αίσθηση δηλαδή που μεταφέρεται μέσω της τέχνης του κινηματογράφου. Το γεγονός αυτό δεν θέτει τον κινηματογράφο αυτομάτως στον αντίποδα του θεάτρου ή υποδεέστερο αυτού. Αντιθέτως θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι μέσω της χρήσης θεατρικών μέσων ο κινηματογράφος ανανεώνεται και εξελίσσει τα δικά του μέσα, άποψη που αρχικά διατυπώθηκε από τον Andre Bazin.

  Για να γίνει η θέση αυτή πιο σαφής αρκεί να καταφύγουμε στη θέση του Barthelemy Amengual, κριτικός του γαλλικού κινηματογράφου, σύμφωνα με την οποία η θεατρικότητα δεν είναι μια. Υπάρχουν διάφορες «θεατρικότητες» οι οποίες μπορούν να κατηγοριοποιηθούν.

  Στη πρώτη κατηγορία, αναφέρεται η «θεατρικότητα» που προέρχεται κατευθείαν από το θέατρο. Επομένως εδώ μπορούν να ενταχθούν η όπερα, το τσίρκο, το music- hall, το vaudeville κ.α.

  Η δεύτερη κατηγορία, η οποία μας αφορά κυρίως για την υποστήριξη της θέσης σχετικά με την εξέλιξη των κινηματογραφικών μέσων, μέσω του θεάτρου, αφορά τη «κινηματογραφική θεατρικότητα». Ο κινηματογράφος εξελίσσει την αισθητική του μέσω των θεατρικών τεχνικών. Στοιχεία «θεατρικότητας» μπορούν να θεωρηθούν η ύπαρξη σκηνής ή αυλαίας, η στατική κάμερα που ¨αντικαθιστά¨ το κεφάλι του θεατρικού θεατή, η μετωπικότητα της κάμερας, τα παρασκήνια, το χειροκρότημα, το μακιγιάζ και πολλά άλλα. Ο κινηματογράφος εντάσσει αυτά τα στοιχεία στο πεδίο αναφοράς του και πάει ένα βήμα παραπέρα. Για να γίνει πιο κατανοητό αρκεί να εστιάσουμε σε κάποια παραδείγματα ταινιών.

  Στη ¨Νύχτα Πρεμιέρας¨ (Opening Night) του John Cassavetes (1978), η κάμερα είναι μεν στη θέση του θεατή αλλά αυτή τη φορά δεν είναι σταθερή. Υπάρχει μια ελαφριά κίνηση που αντιπροσωπεύει τη φυσική κίνηση του κεφαλιού του θεατή. Στη συγκεκριμένη ταινία η αναφορά στο θέατρο είναι άμεση. Επίσης, έμμεσες αναφορές, μέσα στο έργο, υπάρχουν για την ταινία ¨All about Eve¨ του Joseph L. Mankiewicz.

  Στο ¨All about Eve¨ (1950) έχουμε και πάλι τη κάμερα στη θέση του θεατή αλλά και αυτή τη φορά η μετωπικότητα εκλείπει. Η κάμερα θα λέγαμε πως λειτουργεί νευρικά από τη μεριά τόσο των θεατών όσο και των ηθοποιών. Ακολουθεί το σώμα του ηθοποιού και με αυτό τον τρόπο δημιουργείται η επιθυμητή ένταση. Η Εύα παραπέμπει στη νεαρή θαυμάστρια της ¨Νύχτας Πρεμιέρας¨, που σκοτώνεται μια βροχερή νύχτα έξω από το θέατρο στοιχειώνοντας τη πρωταγωνίστρια με ενοχές. Όλα αυτά αναδεικνύονται μέσω του traveling, ενός από τα πιο ισχυρά κινηματογραφικά μέσα για την απόδοση της «θεατρικότητας», όπως επίσης είναι η σκάλα και η πόρτα ως δίοδοι μεταφοράς από το ένα μέρος στο άλλο.

  Δύο ακόμα βασικά μέσα που χρησιμοποιεί ο κινηματογράφος είναι το πλάνο σεκάνς και το βάθος πεδίου. Στη ταινία ¨The rope¨ του Alfred Hitchcock (1948) αντλούμε πολλά στοιχεία «θεατρικότητας». Είναι γυρισμένη σε οχτώ πλάνα σεκάνς. Μπορούμε να επισημάνουμε το άνοιγμα της κουρτίνας που παραπέμπει στο άνοιγμα της αυλαίας, πολύ θεατρικές ερμηνείες και τα σκηνικά με κατασκευασμένο χαρακτήρα.

  Η τρίτη και τελευταία κατηγορία κατά τον Amengual είναι η «ηθική θεατρικότητα». Εδώ το θέατρο παρουσιάζεται ως μεταφορά της ίδιας της ζωής και η ζωή ως μεταφορά του θεάτρου.

  Επομένως, μπορούμε να μεταφερθούμε ξανά στην άποψη του Andre Bazin που αρχικά ίσως φαινόταν παράδοξο, ότι δηλαδή ο κινηματογράφος είναι πιο πιστός στην ιδιαίτερη φύση του όταν ομολογεί τη θεατρική καταγωγή του κειμένου, παρά όταν επιχειρεί να τη συγκαλύψει.

  Κλείνοντας το κεφάλαιο της «θεατρικότητας», θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι σχέσεις θεάτρου και κινηματογράφου είναι πολύπλοκες και αμφίδρομες. Το θέατρο παρείχε στον κινηματογράφο ισχυρό ανθρώπινο δυναμικό στο οποίο συμπεριλαμβανόταν ηθοποιοί, συγγραφείς και σκηνοθέτες. Από την άλλη ο κινηματογράφος αποτέλεσε πηγή γνώσεων για τους ανθρώπους του θεάτρου.

  Μερικοί μόνο από τους μεγάλους σκηνοθέτες του θεάτρου που ασχολήθηκαν και με τον κινηματογράφο είναι ο Max Reinhard, ο Verner Fassbinder και ο Ingmar Bergman.